Oncologie/kanker en seksualiteit

Wat

De diagnose en behandeling van kanker haalt nogal wat overhoop, lichamelijk en emotioneel. Partnerrelaties worden er sterk door beïnvloed. Na een tijd kunnen er weer gevoelens van seksualiteit en intimiteit naar boven komen. Alleen lukt het soms allemaal niet meer zoals vroeger. Voor veel mensen blijft seksualiteit een moeilijk onderwerp om over te praten.

Wat er door kanker verandert op seksueel gebied, verschilt van mens tot mens. Voor de een zijn de gevolgen ingrijpender dan voor de ander. En ieder mens beleeft het ook weer anders. Chemotherapie en bestraling vergen veel van uw conditie: misselijkheid en vermoeidheid ontnemen nogal wat mensen de zin en energie om te vrijen. Mogelijk heeft u na een operatie veranderingen op lichamelijk gebied die blijvend zijn. Daarnaast kunt u gevoelens hebben van angst en schaamte of kunt u tot het inzicht komen dat veel dingen in uw leven betrekkelijk zijn. Deze gevoelens laten uw seksuele leven ook niet onberoerd. Omdat kanker zo diep ingrijpt, is het misschien prettig om enigszins bedacht te zijn op wat er zoal kan veranderen.

Precieze gegevens over de inpakt van kanker op seksualiteit zijn veel minder beschikbaar dan bijvoorbeeld voor pijn, angst of depressie. Artsen praten er weinig over, verpleegkundigen kunnen dikwijls op de vragen geen antwoord geven en patiënten "willen" vaak dat de hulpverlener het onderwerp zelf ter sprake brengt. We hebben geen zicht op de noden, de kennis en de behoeften van de patiënt. Het chronisch karakter van kanker en het belang dat wordt gehecht aan de kwaliteit van leven door de patiënten en hun naasten, maken het onderwerp zeer actueel. Het spreken over seksualiteit is, ondanks onze hele mediacultuur, er niet eenvoudiger op geworden. Over seksualiteit spreken is voor de meeste mensen en zeker voor zwaar zieke patiënten geen gemakkelijk onderwerp. De taal lijkt hier te kort te schieten ofwel te ontbreken.

Uit onderzoek van Hughes (2008) is gebleken dat kanker invloed heeft op het beleven van seksualiteit. Seksuele problemen of afname van de frequentie van seksueel gedrag zijn gerapporteerd bij behandeling met chemotherapie. Daarom zou seksualiteit als een vast onderdeel van het revalidatieproces na chemotherapie beschouwd moeten worden.

In het Canvasprogramma 'Seks na borstkanker" van Phara de Aguirre getuigen enkele vrouwen en mannen, partners van vrouwen met borstkanker hoe moeilijk het is nog een gezonde seksuele relatie te hebben als borstkanker is vastgesteld. Over liefde en seks na een behandeling voor borstkanker wordt in het openbaar slechts spaarzaam gesproken. Er zijn artsen die zich vaak terecht vooral op de medische kant richten of dokters die hulpmiddelen voorschrijven om het vrijen makkelijker te maken. Maar niet iedereen is even goed opgeleid om ook dit aspect van de ziekte bespreekbaar te maken. Voor vele mensen in de straat is het zeuren over seks bij kanker bijkomstig. Je mag blij zijn dat je het overleefd hebt.

Een goede relatie helpt bij kanker, maar als een partner kanker krijgt is dat zowiezo een zware relatietest. Relaties die niet helemaal goed zitten, komen zwaar onder druk te staan. Doorgaans niet meteen, want het is als partner not done om je ziekte partner in de steek te laten. Vaak volgt de breuk wanneer het ergste achter de rug is.

Seksueel functioneren is een complex proces dat beïnvloed wordt door een aantal factoren, zowel lichamelijk, psychisch, sociaal als spiritueel. Verandering in seksuele functie tijdens en na een kankerbehandeling is afhankelijk van:

lichamelijk
o    de soort kanker, stadium van de ziekte, prognose
o    andere pre-existente medische problemen
o    anatomische en functionele veranderingen door de behandeling
o    medicatie en bijwerkingen hiervan.

psychisch
o    persoonlijkheidstoornis
o    andere pre-existente psychische problemen
o    depressie
o    angst
o    veranderd lichaamsbeeld cq zelfbeeld.

sociaal
o    pre-existente relationele problemen/kwaliteit van de seksuele relatie
o    respons van de partner
o    respons van de omgeving.

spiritueel
o    betekenis van de ziekte
o    mythen
o    levensovertuiging en godsdienst
o    cultuur

Verandering in seksualiteit is maar één van de aspecten uit het scala van veranderingen die het lichaamsbeeld kunnen beïnvloeden. Seksualiteit beïnvloedt het lichaamsbeeld en het lichaamsbeeld beïnvloedt seksualiteit. Een slechte seksuele ervaring kan een negatieve invloed op het lichaamsbeeld hebben en een goede seksuele ervaring voegt iets toe aan de tevredenheid over het lichaam. Mensen met een positief lichaamsbeeld hebben hier minder moeite mee in het algemeen.

De patiënt ervaart een verandering in het seksueel functioneren (lichaamsrealiteit). De confrontatie hiermee dwingt de patiënt in te zien dat dit een verandering is en dat het anders zou moeten (lichamelijk ideaal). Hoe de patiënt hiermee omgaat is afhankelijk van hoe hij/zij dit aankan en zijn sociale netwerk.

De manier waarop de partner of anderen reageren, accepteren, ondersteunen of gevoelens tonen heeft effect op hoe de patiënt zich aanpast aan een veranderd lichaamsbeeld. De manier waarop de partner de patiënt aankijkt, aanraakt of benadert is van groot belang voor het herstelproces.

Bovendien kunnen de stress van opnames, het veranderen van rollenpatronen, de verschillende verwachtingen en veranderingen in de communicatie afstand en conflicten veroorzaken. Daarom is aandacht voor de patiënt en het veranderde lichaamsbeeld in de context van het sociale netwerk van belang.

Verpleegkundigen en artsen vinden het omgaan met seksuele vragen en problemen van patiënten met kanker moeilijk. Een mogelijke reden is dat binnen de opleiding weinig aandacht wordt besteed aan seksuele hulpverlening (van de Wiel, 2006). Van de Pasch (2000) beschrijft in het onderzoek ‘emoties en chemotherapie’ dat de begeleiding van kankerpatiënten beter kan. Verpleegkundigen en artsen onderkennen vaak de gevoelsmatige kanten bij patiënten wel, maar blijken er vervolgens moeilijk mee om te kunnen gaan. Verzorgenden hechten vooral belang aan aspecten van de behandeling, die zich beperken tot het kader van de chemotherapie. Lees hier verder in het onderzoek van Iwona Knedler omtrent welke behoeften patiënten hebben rond informatie en communicatie. Lees hier de integrale tekst.

Na kanker is het een zoektocht naar andere manieren van seks hebben. De ene keer lukt dat al beter dan de andere keer. De ene keer ben je bijvoorbeeld als vrouw met borstkanker na een borstamputatie (en evt. borstreconstructie) bewuster van de situatie dan de andere keer. Soms gaat het gewoon alleen al over het in bed liggen met een kaal hoofd en dan nog tot vrijen komen. Het is duidelijk dat je niet genezen bent, wanneer de chemo en de bestralingen afgelopen zijn. Daarna volgt een lang proces van verwerking. Je moet je geschonden lichaam opnieuwe leren aanvaarden en je seksuele relatie herbekijken.

Infertiliteit na kanker

Wat infertiliteit voor de patiënt betekent is een item wat weinig beschreven en onderzocht is in de literatuur. De belevenis van de patiënt en de psychosociale gevolgen zijn om die reden moeilijk in te vullen in een schema. Het zijn waarschijnlijk die gevoelens die wij allemaal kunnen bedenken bij onvruchtbaarheid, namelijk: verdriet, spijt, verlies, gemis, rouw, een levensverwachting die nooit uit zal komen. Dergelijke gevoelens kunnen altijd aanwezig blijven, zeker wanneer een reële kans op herstel van de vruchtbaarheid ontbreekt. Tal van interventies zijn inmiddels bekend om infertiliteit te voorkomen of de fertiliteit te herstellen, sommige zijn nog experimenteel. Helaas is infertiliteit in veel gevallen nog blijvend. Wat wel duidelijk werd na het lezen van de literatuur is dat het vóór de behandeling bespreken van infertiliteit met de patiënt naderhand veel leed kan voorkomen.

Infertiliteit als gevolg van de behandeling kan ontstaan door verschillende oorzaken. De infertiliteit is blijvend wanneer deze is ontstaan door het operatief verwijderen van organen die betrokken zijn bij de vruchtbaarheid (bijvoorbeeld wanneer bij de vrouw de baarmoeder en eierstokken zijn verwijderd of bijvoorbeeld bij de man wanneer beide zaadballen zijn verwijderd).

Het onvruchtbaar zijn of de duur van infertiliteit veroorzaakt door chemotherapie is zeer onvoorspelbaar. Tijdens de chemotherapie dienen de patiënt en diens partner als volgt geadviseerd te worden: zowel bij gebruik door de man als door de vrouw dient tijdens de behandeling en gedurende drie maanden na het staken van de behandeling conceptie te worden voorkomen.

Na radiotherapie is het mogelijk door middel van verschillende hormonen de vruchtbaarheid te herstellen, tenzij hormoonbehandeling wordt gegeven vanwege een prostaatkanker, borstkanker of baarmoederkanker.

Bij mannen kan door middel van sperma-onderzoek (elke 6 maanden of jaarlijks) geëvalueerd worden wanneer de onvruchtbaarheid is hersteld. Infertiliteit bij vrouwen wordt vastgesteld aan de hand van FSH, LH en oestradiol-spiegels in het bloed en/ of de aanwezigheid van klinische verschijnselen van de menopauze.

Bij mannelijke patiënten moet altijd vóór de behandeling met sommige cytostatica gedacht worden aan het invriezen van sperma. Ondanks dat in geval van een testistumor het aantal spermatozoën voor de behandeling al verminderd blijkt te zijn, dient het invriezen van sperma toch te worden overwogen. In een later stadium behoort therapeutische inseminatie tot een van de opties bij de wens vader te worden. Lukt dat niet dan kan een donor-inseminatie een optie zijn. Bij vrouwelijke patiënten ligt het wat gecompliceerder. Het is mogelijk vooraf eicellen of bevruchte eicellen in te vriezen. Er zijn echter situaties waarbij de vrouw het kind zelf niet kan dragen. In zo’n geval zou een draagmoeder uitkomst kunnen bieden.

Seksualiteit en de relatie

Seksuele gevolgen van de ziekte en/of de behandeling treffen niet alleen de patiënt, maar zijn uiteraard ook van invloed op zijn of haar relatie. Als er beperkingen op seksueel gebied zijn ontstaan, zal ook de partner zich moeten aanpassen. Door een ziekte als kanker komt menige relatie onder druk te staan. Want patiënt en partner verwerken ziekte en ook de mogelijk seksuele gevolgen ieder op eigen wijze en in een eigen tempo.

Een partner kan bijvoorbeeld weer eerder zin hebben in vrijen, terwijl u als patiënt vooral behoefte heeft aan ‘een arm om uw schouder’. Hoe graag men dat ook wil,soms lukt het niet om elkaar tot steun te zijn. Toch helpt het om elkaar te vertellen wat u beiden prettig zou vinden en waarover u zich onzeker voelt.

Dan kan er wederzijds begrip ontstaan en een klimaat waarin u samen nieuwe mogelijkheden ontdekt. Seksualiteit staat niet los van het dagelijkse leven. Als de relatie tussen partners niet goed is, komt dat meestal ook tot uiting in het seksleven. Al eerder bestaande relatieproblemen worden soms vertaald in seksuele problemen als gevolg van kanker en de behandeling.

Het is echter belangrijk om de dingen goed uit elkaar te houden: zijn de problemen een gevolg van de ziekte of van een seksuele relatie die ook al vóór de ziekte moeizaam was. Als men in de laatste situatie verwacht dat met medicijnen of een penisprothese ook de relatieproblemen worden opgelost, komt men hoogstwaarschijnlijk bedrogen uit.

Bronnen

Zie brochures onder volgend thema.

Mogelijke hulpverlening en tips

Kanker aan de geslachtsorganen bij de vrouw

Wanneer je een soort kanker hebt gehad die de geslachtsorganen aantast, heb je een verhoogde kans op veranderingen in je seksuele leven. Denk hierbij aan blaaskanker, baarmoeder(hals)kanker of vulvakanker.
Deze organen spelen een belangrijke rol bij het seksueel functioneren. De behandelingen die bij deze soorten kanker vaak worden gegeven, zoals een ingrijpende operatie, radiotherapie, chemotherapie of een hormonale therapie kunnen je seksleven behoorlijk beïnvloeden.

Wat er door kanker verandert op seksueel gebied, verschilt van vrouw tot vrouw. Voor de één zijn de gevolgen ingrijpender dan voor de ander. En iedere vrouw beleeft het ook weer anders. Veranderingen op seksueel gebied door kanker:

-Overgangsklachten (wat zorgt voor dunnere schedewand en drogere vagina).
-Verkleven van de schedewand.
-Pijn bij geslachtsgemeenschap (door bijvoorbeeld littekenweefsel).
-Schade door operaties (bijvoorbeeld beschadiging van zenuwen waardoor ondanks gevoelens van opwinding niet resulteert in vochtigheid van de schede).
-Nauwer of korter worden van de vagina na reconstructieve operaties.
-Veranderd orgasme.
-Verminderde zin en energie om te vrijen tijdens de chemo (de zin komt gelukkig meestal vanzelf weer terug ).
-Verminderde zin in vrijen wanneer door behandeling te kort aan geslachtshormonen is ontstaan.
-Door (inwendige) bestraling kan bovenste deel van de vagina stugger, droger en wat korter worden wat gemeenschap kan bemoeilijken.

Wat te doen bij vaginale droogheid?

Een goed glijmiddel of vaginale bevochtigingsgel is essentieel bij een droge vagina. Zonder glijmiddel kunnen er door de wrijving makkelijk haarscheurtjes of irritaties ontstaan wat pijnlijk kan zijn. Welk glijmiddel iemand prettig vindt is heel persoonlijk, zo zijn er glijmiddelen op waterbasis en op silikonenbasis.

Voor glijmiddel is het belangrijk dat je een hoogwaardig product gebruikt met zo min mogelijk irriterende stoffen. Er zijn glijmiddelen die vrij zijn van parabenen, glycerine en propyleenglycol deze stoffen vind je normaal gesproken in conventionele glijmiddelen op waterbasis. Parabenen en propyleenglycol staan beide bekend als irriterende stoffen, welke voor ongewenste reacties voor veel vrouwen zorgen. Glycerine is een suiker alcohol dat een goede omgeving biedt voor Candida albicans, welke de meest voorkomende schimmel organisme verantwoordelijk voor vaginale schimmelinfecties is.

Voor vrouwen die vervroegd in de overgang zijn gegaan door de behandeling en daardoor te maken hebben met vaginale droogheid kunnen gebruik maken van Phyto Soya, vaginale gel. Phyto Soya, vaginale gel zorgt voor betere hydratatie van het vaginale slijmvlies en een uitstekend glijvermogen.

Multi-gyn Actigel wordt ook regelmatig aanbevolen als vaginale bevochtigingsgel, een bevochtigings gel zou de vaginale conditie optimaliseren zonder daarbij je vaginale flora aan te tasten. Bij verminderd gevoel in het gebied van de vulva kun je ook gebruik maken van een stimulerende spray of glijmiddel.

Kanker bij mannen

Bij de behandeling van bepaalde soorten kanker kunnen de zenuwbanen in de buikholte beschadigd raken, bijvoorbeeld door een operatie. Dit heeft lichamelijke
beperkingen voor seks tot gevolg. Een man zal merken dat zijn penis minder of niet stijf wordt. Hierdoor kan geslachtsgemeenschap zelfs onmogelijk worden. De beschadiging van zenuwbanen in de buikholte betekent niet dat men geen seksuele opwinding meer kent. De gevoelszenuwen lopen namelijk niet door de buikholte en kunnen dus nog volledig intact zijn.

De lichamelijke gevolgen van een operatie zijn meestal blijvend van aard. Dat betekent dat bepaalde lichamelijke functies zich in de loop der tijd niet zullen herstellen. Binnen de bestaande mogelijkheden zullen de meeste patiënten proberen een nieuwe invulling te vinden van het seksuele leven. Als iemand een relatie heeft, zal de partner hierbij een belangrijke rol spelen. Deze zal zich immers ook moeten aanpassen aan de nieuwe situatie. Voor sommige mensen zijn de gevolgen voor hun seksuele leven zo ingrijpend, dat zij seksualiteit niet meer als een deel van hun leven kunnen dan wel willen zien. Bij elke soort kanker, waarvoor men is geopereerd, kan er sprake zijn van (tijdelijk) verminderde zin in vrijen en seksuele opwinding. Mannen die behandeld worden voor prostaatkanker kunnen te maken krijgen met een droog orgasme, een veranderd orgasmegevoel, urineverlies bij het orgasme, een retrograde ejaculatie en/of impotentie.

De bijwerkingen op seksueel gebied bij mannen met prostaatkanker worden veroorzaakt doordat de hormonale behandeling de productie van de mannelijke geslachtshormonen vermindert. Door een operatieve ingreep waarbij de teelballen worden verwijderd of door injecties met medicijnen hebben bijna alle mannen erectiestoornissen en minder zin in seks. Sommige mannen krijgen last van ‘opvliegers’, net als bij vrouwen in de overgang.

Bij mannen kan een behandeling de vruchtbaarheid aantasten. Soms herstelt deze zich weer, maar er kan ook sprake zijn van blijvende onvruchtbaarheid. Het verlies van vruchtbaarheid kan een probleem zijn als men graag (nog) kinderen had willen krijgen. Maar ook wie geen kinderen (meer) wil, kan zich toch minder man voelen. Of u met onvruchtbaarheid te maken zult krijgen, kunt u het beste met uw uroloog bespreken. Tijdens sommige behandelingen is het overigens af te raden een kind te verwekken.

Als u en uw partner tijdens of kort na de behandeling behoefte hebben aan seksueel contact, is het onderstaande belangrijk om te weten:
Zowel tijdens een bestralingskuur als een cytosticakuur is er medisch gezien meestal geen enkel bezwaar tegen geslachtsgemeenschap, zolang dit geen bloedingen veroorzaakt. Twijfelt u hierover, bespreek het dan met uw behandelende specialist. Door bestraling wordt iemand niet radioactief. Bij chemotherapie blijven er geen schadelijke stoffen in het lichaam achter. Deze behandelingen vormen geen gevaar voor uw partner, ook niet tijdens geslachtsgemeenschap. Bij specifieke behandelingen van de prostaat met inbrengen van radio-actieve deeltjes in de prostaat kan het aanbevolen zijn om met een condoom te vrijen tijdens de duur van de behandeling. Dit omdat deze radio-actieve deeltjes mogelijks tijdens een ejaculatie met het sperma uitgescheiden kunnen worden.

De zin in seks en het seksuele vermogen zijn niet meer zo vanzelfsprekend als voorheen. Het is belangrijk om elkaar te vertellen waar u behoefte aan hebt, en wat mogelijk én plezierig is. Anders is er grote kans op teleurstellingen wederzijds. Juist gedurende de behandeling kan lichamelijk contact een gevoel van geborgenheid en warmte geven. Soms is het niet duidelijk of door de behandeling de teelballen geheel of gedeeltelijk zijn uitgeschakeld. Dat betekent voor mannen in de vruchtbare leeftijd dat zij, als er geen kinderwens is, voorbehoedsmiddelen moeten (blijven) gebruiken, ook na de behandeling. Hoelang dit nodig is, kunt u het beste overleggen met uw arts. Kanker in een erotisch gebied, zoals de penis of de prostaat, kan niet door geslachtsgemeenschap op zich veroorzaakt worden. In dit opzicht is er dus geen enkele reden om seksueel contact voortaan te vermijden.

Na de confrontatie met kanker is alles anders, dus ook op seksueel gebied. Het kost tijd u in te stellen op een veranderde situatie. Begin pas weer met seksueel contact als u daar zelf aan toe bent. Neem de tijd, ook al blijkt u meer tijd nodig te hebben dan u had verwacht.

In het begin is het niet altijd duidelijk wat er precies op seksueel gebied is veranderd. Om uit te vinden wat kan en prettig is, is het belangrijk om een aantal houdingen en activiteiten tijdens het vrijen uit te proberen. Sommige houdingen laten bijvoorbeeld meer activiteiten toe, zoals bewegen en strelen. Andere houdingen zijn meer passief. Ook het elkaar bevredigen met de hand of de mond kan een zeer intieme en opwindende manier van seksueel contact zijn. Het onderzoeken van uw eigen seksuele mogelijkheden, door bijvoorbeeld naar uw eigen lichaam te kijken of door het aan te raken, kan helpen uw lichaam opnieuw te leren kennen. Hierdoor kunt u ontdekken welke dingen u wel en niet opwindend en plezierig vindt. Vertel dit ook uw partner, dan kan die zich daar op instellen.

Zie voor specifieke oplossingen bij erectieproblemen onder het onderwerp erectiestoornissen.

PLISSIT model

Voor zorgverleners is het PLISSIT-model een goed model om stappen in de begeleiding te bepalen. Het model staat voor:

Permission: de klacht/vraag mag er zijn, er kan over gesproken worden
Limited Information: informatie/voorlichting geven over oorzaken en gevolgen
Specific Suggestions: concrete adviezen geven voor aanpassing of verandering
Intensive Therapy: intensieve therapie (bijv. rouwbegeleiding of een seksuoloog)

Een zorgverlener hoeft niet alle stappen zelf te doorlopen, maar kan ook ergens in het stappenplan doorverwijzen naar een seksuoloog/seksuologisch hulpverlener of psycholoog. Ook niet alle patiënten hebben behoefte aan het doorlopen van alle stappen of willen een verwijzing. Soms zijn permission of informatie genoeg. Van belang is wel om als zorgverlener zelf de kanalen te kennen via welke verwezen kan worden indien gewenst.
Het bespreekbaar maken van het onderwerp seksualiteit tussen patiënt en zorgverlener en tussen de partners onderling is al een belangrijke eerste stap. Het kan openheid en opluchting tot gevolg hebben, wat een therapeutische werking kan hebben. Een deel van de patiënten zal concretere adviezen willen of kunnen gebruiken. Gedacht kan worden aan de volgende mogelijkheden:

Klacht	Advies/interventie
Verminderd seksueel verlangen	Adviezen over tijdstip (bijv. ochtend in plaats van avond), gáán vrijen geeft zin, vrijen na natuurlijke momenten van lichamelijk contact (bijv. samen douchen, uitslapen).
Erectieklachten	Stimulatie verbeteren (steviger, meer tijd nemen), PDE5-remmers (sildenafil, tadalfil, vardenafil), penisring, vacuümpomp, auto-injectie papaverine.
Pijn bij coïtus	Glijmiddel op waterbasis (Sensilube, KYgel, DurexPlay), bekkenbodemrelaxatie, opwinding en lubricatie verbeteren door verbetering van stimulatie.
Onmogelijkheid coïtus	Alternatieven: orale of manuele stimulatie, penis tussen de benen in plaats van in vagina, houdingsadviezen (‘standje').
Orgasmeproblemen	Gebruik vibrator, fantasie, orale en manuele stimulatie.
Opwindingsproblemen (lubricatie)	Glijmiddel op waterbasis (Sensilube, KYgel, DurexPlay), verbeteren seksuele stimulatie (steviger, meer tijd nemen).
Moeite aangaan intimiteit	Koppelen aan ‘natuurlijke' momenten zoals uitslapen, samen douchen.
Continentieproblemen, afscheiding, geuren	Vaginale of anale tampon/plugje gebruiken, van tevoren uitplassen/katheteriseren, zeiltje/matje op matras, vrijen onder de douche of in bad, bekkenfysiotherapie, houdingsadviezen (‘standjes'), uitleggen dat vrijen met katheter ook mogelijk is, van tevoren douchen, eventuele infecties behandelen.
Privacy	Gelegenheid bieden tot afzondering individueel of als paar, ‘vrijkamertje'.

Afb. 1 PLISSIT-model

Medicatie kan van invloed zijn op seksueel beleven en seksueel functioneren. Het is soms moeilijk vast te stellen wat nu de echte oorzaak is: de ziekte waarvoor de medicatie wordt gebruikt, het geneesmiddel zelf of de patiënt die op zijn eigen manier op de ziekte en het geneesmiddel reageert. De invloed van het geneesmiddel is het meest waarschijnlijk :

als de bijwerking vrij snel na start van de therapie is opgetreden, én
als de seksuele stoornis vóór de therapie niet aanwezig was, én
als het probleem stopt na staken van het geneesmiddel, én
als het probleem weer begint na starten van het geneesmiddel

Niet alle bijwerkingen van medicatie zijn bekend. Een bijsluiter geeft dus niet altijd uitsluitsel. Indien mogelijk kan aanpassing van medicatie een positief effect hebben.

Tot slot moet gezegd worden dat het ervaren van positieve intieme of seksuele ervaringen een positieve uitwerking heeft op welzijn en doorstaan van behandelingen. Met patiënten bespreken dat intimiteit en seksualiteit een steunende, troostrijke en dus belangrijke ervaring is in deze fase (en hen helpen deze te bereiken) mag dan ook niet nagelaten worden.

Bronnen

http://www.oncoline.nl/

http://www.gezondtotaal.nl

Brochures

Intimiteit, seksualiteit en kanker bij vrouwen. Klik hier

Kanker en seksualiteit. Het laatste taboe. Klik hier

Kanker en seksualiteit. Klik hier

Kanker, seks en hulpverlening. Klik hier

Kanker en seksualiteit Limburgse kankerkoepel Klik hier

Seksueel functioneren en seksualiteitsbeleving na het aanleggen van een stoma. Klik hier

Kanker en seksualiteit : een zwarte doos. Klik hier

Prostaatkanker en seksualiteit. Klik hier

Algemeen Wegwijzer voor mensen met kanker en hun naasten in de regio Nederlands Limburg. Klik hier

Algemeen Verwijsgids Zorg en steun en begeleiding. Een informatieve wegwijzer voor mensen met kanker en hun naaste omgeving in de regio Belgisch Limburg Klik hier

Meer informatie

Hieronder vindt u links naar websites/extra literatuurinformatie met meer info over de beschreven thematiek. Onze excuses mochten bepaalde links niet meer werken of indien de aangeboden info niet meer juist is. De webmaster van deze website is niet verantwoordelijk voor de inhoud die op de doorgelinkte pagina's wordt aangeboden. Wenst u correcties mee te delen kan dat via het contactformulier met duidelijke opgave van de suggestie.

Liefde in tijden van kanker. Over vervreemding, hartstocht, echtvriendschap en onzelfzuchtige liefde aan de hand van de roman Komt een vrouw bij de dokter Karen Mogendorff Lees hier het artikel.

http://www.goedgevoel.be

http://www.tegenkanker.be

http://www.borstkanker.nl

http://www.jongerenmetkanker.be

Zoek hulpverlener

Klik hieronder op de seksuologische problematiek om alle seksuologen/seksuologische hulpverleners te vinden die rond deze thematiek werken. Vindt u niets bij deze term, dan is in deze database (nog) geen hulpverlener aanwezig die specifiek rond deze problematiek werkt.

Wenst u een hulpverlener in uw nabijheid te vinden, kies dan 'zoeken op specialisatie problematiek' en kies 'kaart' of 'lijst' uit het menu aan de rechterkant.

Oncologie en seksualiteit

Disclaimer en copyrights klik hier © De copyrights van de hier weergegeven tekst rusten bij de oorspronkelijke auteur(s). Geen overname tenzij met toestemming van de oorspronkelijke auteur(s). De informatie/foto's werden soms (letterlijk) ontleend aan andere internet/literatuurbronnen of zijn aangepast naar andere internet/literatuurbronnen. Onderaan de informatie vindt u telkens zoveel mogelijk de originele bronnen voorzover ons bekend. Er is geen enkel commercieel, doch louter een informatief en educatief opzet. De seksuologische hulpverleners op deze site zijn hier gratis geplaatst en betalen hiervoor geen vergoeding. Enkel professioneel afgestudeerde seksuologen en seksuologische hulpverleners kunnen opgenomen worden in de databank. Inden er auteursrechterlijke schendingen zijn, zijn die onvrijwillig door onbekendheid/onwetendheid en niet met opzet gebeurd. Mocht u het ongepast vinden dat uw eigen informatie/foto's op deze website worden vermeld of is er geen correcte bronvermelding naar uw informatie, contacteer dan gerardgielen@telenet.be met opgave van de betrokken schending van copyrights. De info zal dan zo snel mogelijk aangepast en/of verwijderd worden.

U bent hier

Kennis is er om te delen, niet om te bezitten.